Dlaczego aleje przydrożne i zadrzewienia śródpolne są tak ważne?

Czy kiedykolwiek podczas podróży wiejskimi drogami zachwycaliście się rzędami drzew rosnącymi wzdłuż nich? A może zauważyliście kępy drzew i krzewów wśród pól, które dodają krajobrazowi uroku? Aleje przydrożne i zadrzewienia śródpolne to nie tylko elementy dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, ale również niezwykle ważne składniki krajobrazu rolniczego. Mają one ogromne znaczenie dla ochrony środowiska i wspierania bioróżnorodności.

Drzewa – „strażnicy” gleby i wody

Jedną z fundamentalnych funkcji zadrzewień jest ochrona gleby i zasobów wodnych. Drzewa rosnące wzdłuż dróg i pól pełnią funkcję naturalnych barier, chroniących glebę przed erozją, czyli jej niszczeniem przez wiatr i wodę. Systemy korzeniowe drzew wzmacniają strukturę gleby, zapobiegając jej wywiewaniu i wypłukiwaniu. W ten sposób zadrzewienia wspomagają zachowanie żyzności gleby, co przekłada się na lepsze warunki wzrostu dla roślin. Dodatkowo drzewa zwiększają retencję wody w glebie, co jest szczególnie istotne w kontekście coraz częstszych okresów suszy.

Oazy bioróżnorodności

Aleje przydrożne i zadrzewienia śródpolne stanowią prawdziwe oazy bioróżnorodności w intensywnie użytkowanych krajobrazach rolniczych. Są one siedliskiem dla wielu gatunków roślin i zwierząt, które nie miałyby szans przetrwać na otwartych polach. To miejsca schronienia dla ptaków, owadów, małych ssaków, a także cenne źródło pokarmu i miejsc lęgowych. Zadrzewienia te pełnią szczególnie ważną funkcję dla zapylaczy, pszczół, trzmieli czy motyli, które znajdują w nich nie tylko schronienie, ale także stały dostęp do pokarmu przez większą część roku, dzięki różnorodności gatunkowej drzew i krzewów o zróżnicowanych okresach kwitnienia. Poprzez wsparcie populacji zapylaczy, aleje przydrożne i zadrzewienia śródpolne przyczyniają się do utrzymania stabilności ekosystemów rolniczych i zrównoważonego rozwoju rolnictwa.

Ekologiczne korytarze

Zadrzewienia przydrożne i śródpolne pełnią funkcję tzw. korytarzy ekologicznych, które umożliwiają migrację różnych gatunków, w tym zapylaczy, między fragmentami krajobrazu. W intensywnie użytkowanych terenach rolniczych, zdominowanych przez monokultury, zadrzewienia te stanowią swoiste „autostrady” ekologiczne. Dzięki nim zapylacze i inne organizmy mogą przemieszczać się pomiędzy rozproszonymi siedliskami, co jest kluczowe dla zachowania zdrowych populacji oraz skutecznego zapylania roślin na większych obszarach.

Naturalne klimatyzatory

Zadrzewienia śródpolne i przydrożne pełnią funkcję naturalnych klimatyzatorów, wpływając na lokalny mikroklimat. W okresie letnim drzewa zapewniają cień, obniżając temperaturę powietrza i chroniąc rośliny oraz zwierzęta przed nadmiernym nasłonecznieniem. Zimą drzewa redukują wpływ zimnych wiatrów. Dla zapylaczy ochrona przed ekstremalnymi warunkami atmosferycznymi, takimi jak silne wiatry, upały czy deszcze, jest niezwykle istotna. Tworzą one bardziej stabilny mikroklimat, co jest korzystne dla życia owadów, które są wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności.

Dziedzictwo kulturowe

Aleje przydrożne i zadrzewienia śródpolne mają również wartość kulturową, od stanowiąc od wieków integralną część krajobrazu wiejskiego. Odgrywają rolę w kształtowaniu lokalnej tożsamości, będąc świadectwem tradycji i historii regionów. Drzewa rosnące wzdłuż dróg prowadzących do wsi, gospodarstw czy miejsc kultu, od dawna były obecne w literaturze, sztuce i folklorze, inspirując pokolenia artystów. Te krajobrazowe elementy stanowią nie tylko estetyczną wartość, ale również miejsce wypoczynku i rekreacji, umożliwiając mieszkańcom chwilowe oderwanie się od codziennych trosk.

Przykłady działań na rzecz zadrzewień na Warmii i Mazurach

Aleje przydrożne od wieków stanowią charakterystyczny element krajobrazu Warmii i Mazur, regionu o bogatej historii i unikalnym dziedzictwie kulturowym. Ich obecność na tych terenach sięga czasów średniowiecza, kiedy to sieć dróg i alei zaczęła się dynamicznie rozwijać wraz z kolonizacją i urbanizacją tych ziem. Aleje te, składające się głównie z lip, klonów, dębów i jesionów, były świadkami zmian społecznych, gospodarczych i politycznych, jakie zachodziły na Warmii i Mazurach przez wieki. Pełniły one nie tylko funkcje użytkowe, ale również estetyczne i kulturowe, stając się integralną częścią lokalnej tożsamości.
W XX wieku aleje przydrożne na Warmii i Mazurach, ale też w innych regionach Polski, zaczęły stopniowo tracić na znaczeniu, wiele z nich bezpowrotnie wycięto. Rozwój motoryzacji, zmiany w gospodarce rolnej oraz infrastruktury drogowej spowodowały, że wiele drzew zostało usuniętych, aby poszerzyć drogi. Proces urbanizacji dodatkowo przyczynił się do zmniejszenia liczby zadrzewień przydrożnych.

W okresie PRL-u i już później po okresie transformacji, z powodu nacisków na intensyfikację produkcji rolnej, aleje oraz zadrzewienia śródpolne były często postrzegane jako przeszkoda w nowoczesnym zarządzaniu przestrzenią. Często zdarzało się, że aleje były wycinane, aby ułatwić przejazd ciężkim maszynom rolniczym, co spowodowało znaczne zubożenie krajobrazu. Co więcej, w latach powojennych brakowało odpowiedniej ochrony prawnej dla alei, co jeszcze bardziej przyczyniło się do ich degradacji.
Współcześnie obserwuje się odrodzenie zainteresowania ochroną i odtworzeniem alei przydrożnych na Warmii i Mazurach. Organizacje pozarządowe, lokalne samorządy i instytucje naukowe podejmują działania mające na celu ochronę istniejących zadrzewień oraz odtwarzanie utraconych alei. Dzięki funduszom europejskim oraz inicjatywom lokalnym realizowane są projekty mające na celu nasadzenia nowych drzew wzdłuż dróg oraz tworzenie tzw. zielonych korytarzy, które nie tylko wzbogacają krajobraz, ale również wspierają bioróżnorodność.

Jednym z przykładów takich działań jest współpraca Katedry Architektury Krajobrazu (Wydział Rolnictwa i Leśnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) z Fundacją Ekologiczną „Pszczoła Musi Być”. W ramach wspólnej inicjatywy opracowano projekty mające na celu wprowadzenie lub odtworzenie zadrzewień przydrożnych i śródpolnych. Projekty te, przygotowane przez studentów architektury krajobrazu, podkreślają rolę zadrzewień w zachowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej oraz w ochronie środowiska.
Celem interwencji projektowych było odpowiedzenie na pytanie, jak skutecznie chronić aleje przydrożne i wspierać zapylacze. W oparciu o cztery główne założenia, projekty koncentrowały się na minimalnej ingerencji w krajobraz, wprowadzeniu nowych nasadzeń z zachowaniem estetyki i funkcjonalności, oraz uzupełnieniu istniejących zadrzewień przydrożnych. Jednym z pierwszych zrealizowanych projektów była nowa aleja lipowa posadzona wiosną 2024 roku przy drodze do Kociborza w Gminie Reszel. Projekt ten stanowi przykład harmonijnego połączenia estetyki krajobrazu z ekologicznymi funkcjami, promując zrównoważone zarządzanie przestrzenią przydrożną.

Znaczenie działań na przyszłość

Aleje przydrożne i zadrzewienia śródpolne nie są jedynie ozdobą krajobrazu, ale przede wszystkim kluczowymi elementami wspierającymi bioróżnorodność, ochronę środowiska oraz klimat lokalny. Dzięki swojej wielofunkcyjności – od ochrony gleby i wody, przez wsparcie dla zapylaczy, aż po tworzenie przyjaznych warunków mikroklimatycznych – zadrzewienia te stanowią niezastąpiony składnik zrównoważonego krajobrazu rolniczego. Dlatego tak ważne jest ich zachowanie, pielęgnacja i rozwój, aby mogły służyć zarówno obecnym, jak i przyszłym pokoleniom. Promowanie działań na rzecz ochrony i odtwarzania zadrzewień śródpolnych i przydrożnych stanowi istotny krok w kierunku zrównoważonego rozwoju krajobrazów wiejskich oraz wspierania ekologicznej i kulturowej tożsamości regionów.

Warto kontynuować badania i wdrażać kolejne projekty na rzecz ochrony i rozwoju zadrzewień, aby utrzymać i wzmacniać ich rolę jako naturalnych barier, siedlisk bioróżnorodności, oraz elementów kształtujących nasz krajobraz kulturowy i przyrodniczy.