Przewodnik po pszczelich zmysłach zaczęliśmy od artykułu Pszczele zmysły – jak pszczoły odbierają świat? Wzrok i słuch pszczół. Teraz zajmiemy się kolejnymi – zapraszamy.
“Tu byłam!” – rola zapachów w życiu pszczelej rodziny
Przywykliśmy do gloryfikowania wzroku i słuchu a niedoceniania zapachu. Tymczasem dla ssaków (a więc i dla nas) jest on pierwszym z wykształconym w procesie ewolucji zmysłów, wchodzącym jeszcze w skład tzw. gadziego mózgu – struktury odpowiedzialnej za podstawowe reakcje (np. walka lub ucieczka). To właśnie z pomocą zapachu noworodek otrzymuje pierwsze informacje z otoczenia, rozpoznając dzięki niemu matkę. Jeszcze istotniejsze znaczenie ma zapach dla mniej złożonych organizmów, w tym dla owadów. W przypadku pszczół pełni on kluczową funkcję w większości procesów składających się na ich codzienność i decydujących o ich przetrwaniu – jako jednostki, rodziny i gatunku.
Pszczoły odbierają zapach za pomocą czułków. To właśnie dzięki temu zmysłowi lokalizują bazę pożytkową. Robotnice błyskawicznie uczą się nowych zapachów – wystarczą dwie, trzy wizyty na kwiatach danego gatunku, by już na zawsze pozostał on w pamięci pszczoły. Robotnice rozróżniają w ten sposób kilkadziesiąt olejków eterycznych, a na wydzielające je rośliny trafiają z 90-procentową skutecznością. Co więcej, zmysł zapachu umożliwia pszczołom oszczędność czasu – na odwiedzonym kwiecie zbieraczki zostawiają zapachowe graffiti – „tu byłam, leć dalej”. Znacznik jest krótkotrwały i znika mniej-więcej w czasie pozwalającym na ponowne napełnienie się miodników.
Robotnice-weteranki, które znają już trudy poszukiwania pożywienia, nabywają ciekawej właściwości – pomagają młodszym siostrom w dotarciu do właściwej bazy pożytkowej. W tym celu na interesującym je terenie otwierają znajdujący się na odwłoku gruczoł Nasonowa, wydzielający zapach charakterystyczny dla konkretnej pszczelej rodziny (na co dzień używany do znaczenia wylotka). Dzięki wydzielinie zapachowej robotnice łatwiej znajdują pożytek, a następnie bez problemu trafiają z nim do własnej rodziny.
Zmysł zapachu pozwala również pszczołom na wykonywanie drugiej ważnej pracy, niezbędnej dla przetrwania rodziny – opiece nad czerwiem. Inaczej pachnie larwa, inaczej przedpoczwarka, jeszcze inaczej poczwarka. Ułatwia to robotnicom zastosowanie odpowiednich zabiegów wobec poszczególnych grup maluchów (zapach czerwiu reguluje wydzielanie mleczka przez gruczoły gardzielowe). Karmicielki z łatwością zdiagnozują również anomalie w rozwoju czerwiu – jego chorobę wyczują nawet pod zasklepem, co umożliwia podjęcie drastycznych, ale koniecznych działań naprawczych (usunięcie chorego czerwiu i oczyszczenie komórek dla kolejnego pokolenia).
Smak – tajemniczy pszczeli zmysł
Zmysł węchu powiązany jest ze smakiem. W przypadku pszczół niewiele jeszcze o nim wiemy. Receptory smakowe pszczoły znajdują się zarówno na czułkach, jak i w aparacie gębowym, a także na pierwszej parze odnóży. Możliwe więc, że percepcja smaku jest u pszczół znacznie bardziej złożona niż u ludzi.
Do czego potrzebny pszczołom smak? Przede wszystkim do weryfikowania jakości wody i pokarmu. Z uwagi na konieczność dostarczania na potrzeby rodziny jak najbardziej kalorycznego i bogatego w cukier pokarmu, który jednocześnie dałoby się łatwo pobrać (nie może być zbyt gęsty), pszczoły wybierają nektar o stężeniu cukru przekraczającym 8%.
Wiemy również, że pszczoły nie gardzą alkoholem i nikotyną, choć poprzestają na znacznie niższych dawkach niż ludzie. O preferencjach pszczół dotyczących używek możesz przeczytać na naszym blogu.
Czy pszczoła lubi być głaskana?
Podobnie jak ludzie, pszczoły odbierają dotyk całą powierzchnią ciała. Robią to przy pomocy włosków zmysłowych. Wobec całkowitych ciemności, panujących we wnętrzu ula, zmysł dotyku odgrywa ogromną rolę w pszczelej komunikacji. Najlepszym przykładem jest pszczeli taniec – unikatowy system przekazywania informacji.
Skąd pszczoły wiedzą, że gdzieś znajduje się wartościowy nektar? Wbrew obiegowej opinii nie jest tak, że poszczególne zbieraczki chaotycznie latają wokół ula w poszukiwaniu pożytku. Pszczoły są zdecydowanie zbyt ergonomiczne na takie marnowanie potencjału. Dlatego też na nieznane tereny zapuszczają się najpierw zwiadowczynie. Ich zadaniem jest zebranie informacji kluczowych dla przetrwania rodziny: gdzie lecieć, aby przynieść pokarm odpowiedniej jakości?
Zwiadowczynie powracają do rodziny i dzielą się swoimi obserwacjami. Nie potrafią mówić, a nawet gdyby potrafiły, nie mają uszu, by wychwycić taki komunikat. Czy zatem używają telepatii? Nie, ale ich sposób nie jest wcale mniej abstrakcyjny. Do porozumiewania się z siostrami używają bowiem szczególnego rodzaju tańca. W jego przypadku figury mają jeszcze większe znaczenie niż w telewizyjnych programach rozrywkowych. W talent-show najgorsze co może czekać uczestników, to niepochlebna opinia jury, natomiast dla pszczół pomyłka może oznaczać poważne kłopoty z zaopatrzeniem rodziny w pożywienie.
Taniec pszczół pozwala na zakomunikowanie odległości od źródła pożytku, jego położenia oraz jakości. Cała sekwencja trwa kilka sekund. Zwiadowczyni porusza się po figurze ósemki, w górę lub w dół, prosto lub zakosami, mniej lub bardziej intensywnie potrząsając odwłokiem. Przez cały czas siostry dotykają tancerki, a te znajdujące się bliżej, przekazują informację kolejnym.
Ponieważ co chwilę jakaś zwiadowczyni powraca do ula z nowinkami, tańce odbywają się w wielu miejscach równocześnie. Możliwe jest zatem, że robotnice polecą do dalszego lub mniej obfitego źródła, ponieważ wysłuchają nie tej zwiadowczyni. Przynajmniej tak nam się wydawało, dopóki nie odkryliśmy, że niektóre zwiadowczynie przerywają swój popis pod wpływem konkretnego rodzaju dotknięcia, oznaczającego „stop”. Dochodzi do niego, gdy zetkną się dwie przekazywane narracje i jedna okaże się ciekawsza – wówczas siostry przekazują tej zwiadowczyni, która niesie wieści z mniej atrakcyjnego miejsca, aby przestała tańczyć, ponieważ inna posłanniczka znalazła lepsze źródło.
Przez dotyk przekazywane są także inne informacje: pszczoły podają sobie nawzajem substancję mateczną, utwierdzając się w kojącej świadomości, że matka cały czas jest w rodzinie. Specjalną sekwencją ruchów zachęcają młodą matkę do odbycia lotu godowego. Inne figury oznaczają „uwaga, niebezpieczeństwo!” – np. skażony pokarm.
Czy pszczoły lubią dotyk? Można zaryzykować stwierdzenie, że tak albo że jest on im obojętny. Inaczej trudno by im było funkcjonować w bliskości, jakiej wymaga konstrukcja ula. Jeszcze mocniej pszczoły przytulają się zimą, gdy zawiązują kłąb. Wówczas dotyk dosłownie ratuje życie, pozwalając na utrzymanie odpowiedniej do przetrwania temperatury.
5 zmysłów to amatorszczyzna – co jeszcze rejestruje pszczoła?
Poza znanymi nam pięcioma zmysłami pszczoły posiadają także kilka dodatkowych. Czy jednak faktycznie są one nieznane ludziom? Coraz częściej mówi się nie o pięciu, ale o siedmiu do dziesięciu zmysłach człowieka, obejmujących także zmysł równowagi czy propriocepcję (świadomość, gdzie znajdują się nasze części ciała). W przypadku pszczół faktycznie możemy jednak mówić o zmysłach, których my jesteśmy pozbawieni, lub też posiadamy je w bardzo szczątkowej postaci.
Za wspomnianą propriocepcję odpowiada u pszczół narząd Johnstona, znajdujący się na drugim członie czułka. Umożliwia on rozeznanie położenia czułków względem ciała (pszczoła wie zatem, czy znajduje się w pionie, czy w poziomie, czy leci „normalnie” czy „do góry nogami”). Na samym końcu czułków znajdują się natomiast sensille trichoidalne, czyli pszczele termoreceptory. Tylko dzięki nim pszczoły mogą precyzyjnie sterować temperaturą w ulu, chroniąc zwłaszcza czerw tak przed przegrzaniem, jak i przed wyziębieniem. Również na czułkach umiejscowione są receptory wilgotności powietrza (pozwalające na rozpoczęcie i zakończenie procesu wietrzenia i odparowywania), a także receptory stężenia dwutlenku węgla, mające związek z wykrywaniem przez robotnice nastroju rojowego i rozpoczęcie przygotowań do opuszczenia gniazda (wysoki poziom tego związku oznacza, że w ulu jest zbyt tłoczno).
Pszczoły posiadają również zmysł nocycepcji, czyli odczuwania bólu (również wspólny z ludźmi). W przypadku pszczół odczuwanie bólu jest jednak zdecydowanie inne niż u człowieka. Mają one świadomość, iż doznały jakiegoś uszkodzenia, ale nie wiąże się z tym typowe dla wyższych organizmów cierpienie. Nie oznacza to, że pszczoły można bezkarnie krzywdzić, są one bowiem bardzo wrażliwe na stres – a ten zdecydowanie wiąże się z uszkodzeniami ciała.
